Tuần đầu tiên, trưởng bộ phận kiểm định chất lượng (QC manager) phải trực tiếp đào tạo tôi từng động tác một, như là loại sơn này thì làm bằng dầu, không thể đo độ pH được. Sơn này phải dùng loại cọ này để sơn lên mặt giấy này để kiểm tra độ bóng…
Những điều trên, nhà trường không thể dạy, họ chỉ có thể dạy cho tôi pH là gì, đo pH như thế nào, độ bóng bề mặt là cái gì…
Lẽ tất nhiên là công ty có thể tìm một người đã biết cách kiểm định sơn, nhưng những người như vậy thì đều đang làm cho các công ty sản xuất sơn khác mất rồi, muốn tìm được họ thì phải tới tận nơi dụ dỗ, phải trả lương cao hơn…
Bằng cách đào tạo một người mới ra trường, doanh nghiệp đã có một người biết làm việc cơ bản trong vòng vài tháng. Mặt khác, bởi vì doanh nghiệp nào cũng làm như vậy, nên không có ai muốn “ăn cắp” nhân viên của ai, và việc thiếu lao động có tay nghề được giảm thiểu.
Gần đây tôi có đọc vài câu chuyện về tuyển dụng việc làm, đại khái một thợ đứng máy nghỉ việc, sau đó doanh nghiệp lúng túng khi không có người thay thế hoặc một người tuổi trung niên bị sếp nhắc sao không dùng AI cho nhanh nên sợ bị sa thải.
Kết cuộc thì điều gì khiến doanh nghiệp không tìm được một người thợ biết làm việc để thay thế, và lý do gì khiến một nhân viên tuổi trung niên không biết dùng AI trong công việc?
Ở Việt Nam, người ta thường hay nói về trường học không đào tạo các kỹ năng cần thiết, doanh nghiệp cần người nhưng không biết tuyển ai. Vậy thì tại sao lại có những người thợ được cho là lành nghề, có những kỹ sư có tài năng, có kinh nghiệm? Những người thợ đó học nghề ở đâu ra? Những kỹ sư đó học ở đâu?
Câu trả lời thường là họ học ở các doanh nghiệp FDI. Đó cũng là mấu chốt khiến cho doanh nghiệp Việt mãi không có người để tuyển.
Các sinh viên mới ra trường không ai có khả năng làm việc ngay cả. Điều này đúng với mọi sinh viên, mọi ngành nghề, mọi nơi trên thế giới. Đó là vì nhà trường chỉ có thể dạy các kiến thức cơ bản của ngành, còn mỗi doanh nghiệp chỉ làm một chi tiết rất nhỏ trong ngành đó thôi.
Với các thợ lành nghề thì họ học ở đâu? Ở Việt Nam, trường dạy nghề có rất ít chỗ đứng, và những người làm nghề đều là được nhận vào các doanh nghiệp nhỏ, các công ty và được người “có nghề” truyền nghề cho. Nói cách khác, nhân lực có bằng đại học vẫn phải trải qua “training” tại nơi làm, còn thợ thì phải học toàn bộ ở nơi làm.
Vấn nạn công ty muốn tuyển nhưng thiếu người nằm ở chỗ các công ty không chịu “training” nhân viên. Họ muốn nhân viên thạo việc, có thể làm việc ngay lập tức, nhưng không ai chịu bỏ tiền và thời gian để đào tạo ai cả.
Doanh nghiệp càu nhàu là mất công dạy dỗ rồi họ lại bỏ đi, nhưng đó chỉ là vế hai của mệnh đề không ai chịu đào tạo nhân viên. Cả một nền kinh tế như vậy nên không có ai chịu đào tạo ai hết, hễ có ai chịu đào tạo nhân viên thì mọi người khác lại xúm vào dụ dỗ ra đi, nhất là các doanh nghiệp nước ngoài.
Vòng lặp này cứ thế diễn ra, người chưa được đào tạo thì thừa, người có nghề thì thiếu.
Đào tạo nhân viên là một việc rất có ích cho mỗi doanh nghiệp. Nhân viên mới vào thì đành phải đào tạo, bởi vì không dạy cho họ từng việc thì họ không thể làm việc được.
Ngoài ra, mỗi vị trí cần phải đào tạo ít nhất hai người, để kỹ năng của vị trí đó không thể chỉ phụ thuộc vào một người. Sếp trực tiếp của một nhóm thì phải nắm hết kỹ năng cần thiết của nhóm đó. Giả sử như một bộ phận có 9 người, nhưng chỉ có 3 kỹ năng khác nhau, thì sếp của nhóm đó cần phải nắm cả ba kỹ năng. Sếp trên nữa thì chỉ cần biết là sếp dưới nắm 3 kỹ năng đó là đủ.
Đó là cách các doanh nghiệp ở Mỹ đảm bảo công ty không bị động khi có người nghỉ việc. Và để đảm bảo các nhân viên có đủ kỹ năng thì chỉ có cách đào tạo từng người khi mới được thuê vào.
Có một lần, tôi gặp một người nói rằng, ở Đức người ta dạy nghề rất tận tâm, tuyệt nhiên không giấu nghề. Người đó có vẻ rất ngạc nhiên, nhưng hóa ra là vì người đó đã từng làm ở Việt Nam và gặp phải cái nạn giấu nghề.
Sếp sợ nhân viên biết nghề thì sẽ thay thế mình, doanh nghiệp sợ nhân viên giỏi sẽ ra đi, doanh nghiệp nhỏ sợ nhân viên học được nghề sẽ ra ngoài mở tiệm khác cạnh tranh với mình… Như vậy chỉ gói gọn trong chỗ, ai cũng tìm cách dìm người khác xuống, để rồi ai cũng chìm nghỉm như nhau.
Sau này tôi đi học luật và từ năm thứ hai đã phải đi thực tập ở các công ty khác nhau. Có công ty trả lương thực tập, có công ty thì không, nhưng ở đâu ai cũng nói rằng, chúng tôi sẽ cố gắng “dạy dỗ” bạn trong thời gian này để bù lại việc bạn không được trả lương hay được trả lương thấp.
Các doanh nghiệp không phải lúc nào cũng sẽ thuê người đã thực tập cho họ, nhưng họ vẫn luôn nhận sinh viên thực tập nếu có đủ việc để làm.
Đó là cách để xem xét tài năng tiềm ẩn của sinh viên, và để góp phần tạo nên một lực lượng lao động có kỹ năng. Với một lực lượng lao động như vậy thì không ai phải tranh giành, và cũng không ai phải than thở là bị doanh nghiệp FDI lấy mất người.
Khanh Huỳnh