Cuộc thảm sát gần đây ở thành phố El Fasher ở vùng Darfur, phía tây Sudan diễn ra tàn bạo tới mức những vệt máu trên mặt đất có thể được nhìn thấy từ ảnh vệ tinh. Thành phố này đã bị tổ chức bán quân sự Lực lượng Hỗ trợ Nhanh (RSF) tấn công trong suốt một năm rưỡi, trước khi thất thủ vào tuần trước.
Khi cuộc nội chiến bùng nổ ở Sudan vào tháng 4/2023, vàng nhanh chóng trở thành yếu tố then chốt trong các phân tích về xung đột, khi vừa là phương tiện để các bên tiến hành chiến tranh, vừa là một trong những nguyên nhân gây ra đổ máu.
Cho đến năm 2010, vàng vẫn chỉ đóng vai trò tương đối nhỏ trong nền kinh tế Sudan, khi đó là quốc gia lớn nhất châu Phi. Hoạt động khai thác vàng quy mô công nghiệp chỉ diễn ra ở một khu vực ở phía đông bắc đất nước từ năm 1992.
Đến tháng 7/2011, Nam Sudan tuyên bố độc lập, tách ra khỏi Sudan sau cuộc trưng cầu dân ý. Điều này khiến Sudan mất đi hơn một nửa ngân sách quốc gia, 75% trữ lượng dầu mỏ và 95% kim ngạch xuất khẩu, khiến quốc gia này phải thúc đẩy việc khai thác vàng để bù đắp. Giữa lúc tỷ lệ thất nghiệp và lạm phát tăng vọt, nhiều thanh niên Sudan đã chuyển sang khai thác vàng thủ công để kiếm sống.
Cơn sốt vàng tự phát ban đầu không bị cấm. Thay vào đó, chính phủ tìm cách tận dụng nó để thu lợi thông qua việc quản lý gián tiếp. Công ty Tài nguyên Khoáng sản Sudan bắt đầu thu thuế, phí với các chợ giao dịch vàng địa phương, thường nằm cách xa các khu mỏ.
Đồng thời, chính quyền của tổng thống Omar al-Bashir đã cấp quyền khai thác mỏ cho các công ty có quan hệ thân cận với quân đội, bao gồm những công ty liên kết với Lực lượng Vũ trang Sudan (SAF) và Cơ quan Tình báo và An ninh Quốc gia, cũng như đối tác nước ngoài. Việc quản lý lỏng lẻo đã giúp việc khai thác vàng phát triển nhanh chóng, nhưng cũng gây ra những hậu quả nghiêm trọng về môi trường và xã hội.
Trong giai đoạn 2011-2012, vàng đã trở thành tài sản chiến lược quốc gia của Sudan, sau khi họ phát hiện mỏ vàng lớn ở vùng Jebel Amer, thuộc phía bắc Darfur. Giá vàng toàn cầu khi đó cũng tăng cao, khiến khoáng sản quý này trở thành lựa chọn thay thế khả thi cho doanh thu dầu mỏ đã mất vào tay Nam Sudan.
Chính phủ của ông al-Bashir từ đây bắt đầu kiểm soát chặt chẽ hơn hoạt động khai thác vàng. Năm 2012, một nhà máy tinh luyện vàng của Sudan được xây dựng ở thủ đô Khartoum và do Ngân hàng Trung ương quản lý. Mọi lượng vàng xuất khẩu hợp pháp đều phải qua nhà máy này, và việc xuất khẩu quặng vàng thô chưa tinh luyện bị cấm hoàn toàn. Cũng trong năm đó, vàng đã chiếm tới 60% tổng giá trị hàng xuất khẩu của Sudan.
Việc phát hiện mỏ vàng ở Jebel Amer đã mang lại sự thịnh vượng bất ngờ cho một khu vực vốn ít được quan tâm ở Bắc Darfur. Lãnh đạo địa phương đã thành lập các ban quản lý để điều phối hoạt động khai thác vàng và thu phí. Tuy nhiên, chính quyền trung ương lại coi sự tự quản này là mối đe dọa.
Khi một phái đoàn cấp cao của chính phủ không đạt được thỏa thuận để kiểm soát hoạt động buôn bán vàng ở địa phương cuối năm 2012, xung đột đã nổ ra. Dân quân Janjaweed thân quân đội đã tấn công cộng đồng bản địa Beni Hussein ở Bắc Darfur, sự việc mà chính phủ Sudan khi đó mô tả là “xung đột bộ tộc”.
Tuy nhiên, giới quan sát nhận xét đây thực chất là chiến thuật chiếm đất từng được sử dụng trong các xung đột ở Darfur trước đây, nhưng lần này nguyên nhân là do tranh giành nguồn tài nguyên vàng.
Janjaweed là liên minh các bộ lạc du mục chiến đấu cho tổng thống Omar al-Bashir trong cuộc chiến Darfur nổ ra vào năm 2003. Năm 2013, ông al-Bashir đổi tên Janjaweed thành RSF, biến họ thành một lực lượng dân quân với khoảng 100.000 tay súng, do Mohamed Hamdan Dagalo (Hemedti) lãnh đạo.
Sau đó, một đạo luật năm 2017 đã trao cho RSF thêm quyền hạn và vai trò như một lực lượng an ninh độc lập ở Sudan. Theo thời gian, RSF trở thành lực lượng có ảnh hưởng, thậm chí lớn hơn cả quân đội chính quy Sudan.
Đến năm 2017, quyền kiểm soát hầu hết mỏ vàng ở Bắc Darfur chuyển sang cho RSF. Trong khi việc khai thác vàng chủ yếu vẫn được tiến hành thủ công, công ty Al Gunade của gia đình Dagalo đã kiểm soát việc xử lý quặng vàng và xuất khẩu.
Những nỗ lực kiểm soát hoạt động khai thác vàng của chính quyền Tổng thống al-Bashir đã làm gia tăng bất mãn trong lực lượng RSF. Năm 2018, chính quyền trung ương tăng gấp đôi thuế vàng, khiến thợ mỏ phản đối mạnh mẽ và quan hệ giữa ông với lãnh đạo RSF thêm căng thẳng. Quan hệ rạn nứt đã thúc đẩy RSF “trở cờ”, quay sang ủng hộ cuộc cách mạng lật đổ Tổng thống al-Bashir vào tháng 4/2019.
Sau đó, chính phủ chuyển tiếp do thủ tướng Abdalla Hamdok đứng đầu được thiết lập. Năm 2020, chính phủ chuyển tiếp giành lại quyền sở hữu các mỏ vàng Jebel Amer thông qua thỏa thuận bồi thường trị giá 200 triệu USD cho công ty Al Gunade. Đồng thời, thỏa thuận cũng trao 33% cổ phần tại công ty nhà nước Sudamin cho gia đình Dagalo.
Chính quyền đã thiết lập “Ủy ban Xóa bỏ Ảnh hưởng” để kiểm soát nguồn thu quốc gia vốn bị quân đội chi phối. Điều này đe dọa lợi ích của giới tướng lĩnh và dẫn đến cuộc đảo chính lật đổ ông Hamdok năm 2021 với sự bắt tay giữa quân đội Sudan với RSF.
Tướng Fattah al-Burhan, tư lệnh quân đội Sudan, trở thành lãnh đạo trên thực tế của quốc gia. Song ngọn lửa bạo lực không lắng xuống, bởi RSF và các nhóm đồng minh năm 2023 tuyên bố thành lập một chính phủ song song do tướng Dagalo đứng đầu, không được quốc tế công nhận.
Căng thẳng giữa hai bên ngày càng gay gắt, đặc biệt khi RSF mở rộng kiểm soát các vùng nhiều trữ lượng vàng và làm dấy lên lo ngại về việc gia tăng quyền lực cùng tài sản của tướng Dagalo. Cuộc nội chiến bùng nổ từ đó và không lâu sau, RSF chiếm luôn nhà máy tinh luyện vàng ở Khartoum, nơi chứa 1,6 tấn vàng và lượng quặng thô trị giá hơn 150 triệu USD.
Khi xung đột nổ ra, các công ty khai khoáng nước ngoài rời bỏ khu vực mà quân đội Sudan kiểm soát. Trong khi đó, các mỏ vàng của RSF chủ yếu được khai thác thủ công nên ít bị ảnh hưởng. Liên Hợp Quốc năm 2024 ước tính các mỏ do RSF kiểm soát tạo ra khoảng 10 tấn vàng, trị giá 860 triệu USD.
Do xung đột liên miên, hiện chưa có thống kê cụ thể về trữ lượng vàng của Sudan, nhưng một số ước tính của chính phủ nước này nói rằng các mỏ của họ có hơn 1.500 tấn vàng. Cả quân đội Sudan và RSF đều xem vàng là nguồn thu chính để duy trì năng lực quân sự, nên tìm mọi cách mở rộng khai thác.
Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) đã trở thành thị trường xuất khẩu vàng hàng đầu của Sudan kể từ đầu những năm 2010. Vàng của Sudan tới Dubai qua nhiều tuyến đường khác nhau và từ đó được đưa vào thị trường quốc tế.
Từ khi nội chiến Sudan bùng phát, Ai Cập dần trở thành thị trường mới quan trọng với quốc gia này. Quân đội Sudan bảo vệ các tuyến vận chuyển vàng đến Ai Cập, nhằm giảm lượng xuất khẩu vàng trực tiếp sang UAE, quốc gia vốn bị cáo buộc hỗ trợ RSF.
Theo giới chuyên gia, vàng đã đóng vai trò then chốt trong bức tranh chính trị và kinh tế của Sudan trong gần 20 năm qua. Khi nội chiến xảy ra, cuộc tranh giành nguồn vàng không chỉ là vấn đề tài sản, mà còn liên quan tới quyền kiểm soát tương lai đất nước.
“Trữ lượng vàng vốn có thể giúp tái thiết đất nước lại trở thành lời nguyền, thúc đẩy xung đột mà kết quả được đo bằng số người chết chứ không phải bằng số vàng khai thác được”, Hafed Al-Ghwell, giám đốc chương trình tại Trung tâm Stimson ở Mỹ, nói.
Thanh Tâm (Theo ISPI, Arab News, AP)