Tưởng chừng rất phụ, rất nhỏ bé, tầm thường, thế nhưng theo những trải nghiệm của người có 60 năm sống ở khu tập thể Kim Liên, thì chính nhà vệ sinh dùng chung là nơi tạo nên ý thức tập thể đầu tiên, bền vững và nghiêm túc nhất cho bọn trẻ con. Vì sao? Vì người ta thường dán hoặc ghi khẩu hiệu “rèn luyện tư cách tác phong” rất rõ trong nhà vệ sinh:
Giữ vệ sinh chung!
Đi xong nhớ giật nước!
Không bỏ giấy xuống hố xí!
Ngoài ra, khi đi vệ sinh ở khu tập thể cũng cần nhanh và khẩn trương để không bắt người khác chờ đợi. Bởi vì, lũ trẻ con thường có thói quen mang truyện hay cầm sách vở theo tranh thủ đọc, hoặc mải mê xem báo trong nhà vệ sinh mà quên. (Nhưng quả thực, hàng chục năm trôi qua, tôi vẫn không thể lý giải được vì sao những việc tưởng chừng như hiển nhiên ai cũng làm và nên chấp hành lại phải ghi thành khẩu hiệu nhắc nhở như thế? Phải chăng tính tùy tiện là một đặc tính khó khắc phục của dân ta, từ thôn quê đến phố thị, từ đời sống nông nghiệp lạc hậu cho tới hoàn cảnh tiện nghi hiện đại?).
Một ưu điểm nổi bật nữa – kể ra có lẽ cũng ít ai tin, nhất là những người không trải qua thời bao cấp khốn khó – ấy là nhà vệ sinh chung đã góp phần giáo dục ý thức đạo đức cho bọn trẻ ngay từ tấm bé!
Vào thời bao cấp xa xưa cách đây hơn nửa thế kỷ, thay cho những cuộn giấy vệ sinh mềm mại trắng phau, người dân thường dùng giấy loại thải mà phổ biến nhất vẫn là giấy báo hàng ngày. Các bậc phụ huynh luôn dặn lũ trẻ: trước khi xé báo cũ mang vào nhà xí, phải để ý xem có ảnh những người đáng kính, những nhân vật lịch sử hay người tốt việc tốt in trên tờ báo hay không? Nếu có, phải chừa các ảnh này ra, nghĩa là phải để lại hay cẩn thận cắt ảnh ra cất đi. Như vậy, ý thức tôn trọng, không bôi bẩn lên hình ảnh của các bậc khả kính dần dần ngấm vào đầu óc non trẻ của tụi nhi đồng khu tập thể lúc nào không hay. Cũng vì thế, thường là trẻ con các khu tập thể hay được khen là ngoan, chắc hẳn một phần là do ý thức biết “kiêng kị vì nể” này chăng?!
Ban đầu, sau khi khu tập thể Kim Liên về cơ bản đã xây xong khu A – B – C và bắt đầu phân nhà cho cán bộ (năm 1963), tất cả nhà ở khu tập thể Kim Liên đều dùng xí xổm và có bể nước xả khi giật nước, theo ngôn ngữ các cụ thì đây là loại hình “xí máy”, khá hiện đại so với loại hình xí thùng mà rất nhiều gia đình phố cổ đang dùng.
Cho đến đầu những năm 1980, khi các căn hộ dùng chung khu phụ đã bàn nhau chia đứt các khu phụ (nhà nhận khu tắm – xí, nhà nhận khu bếp) thì đa số các hộ đều tự cải tạo để có nhà xí riêng. Kể từ đó, loại hình xí xổm bắt đầu được thay bằng xí bệt, nhất là từ sau đổi mới, đầu thập niên 90 của thế kỷ 20, thì phong trào lắp xí bệt trở thành đại trà, Tuy nhiên, cho đến nay nhiều hộ vẫn duy trì tình trạng dùng chung nhà vệ sinh xí xổm.
Xí máy ở các căn hộ trong khu tập thể Kim Liên hồi đó gồm một bình gang chứa nước được treo ở độ cao khoảng hai mét rưỡi trên tường ngay sau bệ xí. Ngoài đường ống dẫn nước từ hệ thống nước máy thành phố vào bình, còn có một ống dẫn nước xả từ bình đợi sẵn ngay miệng hố. Tuy nhiên, hệ thống xí máy của khu tập thể Kim Liên cũng không được hoạt động thường xuyên. Trong thời kỳ Hà Nội thiếu nước, khẩu hiệu “Đi xong phải giội nước” trong nhà vệ sinh đã được thay cho khẩu hiệu “Đi xong nhớ giật nước”. Và cái mùi giấy cháy khét trước khi được giội xả vẫn ám ảnh các cựu công dân khu tập thể đến tận bây giờ.
Liên quan tới các hoạt động sinh hoạt hàng ngày, có lẽ câu chuyện về nước máy cũng rất đáng nhớ với mọi gia đình từng ở khu tập thể Kim Liên.
Thời kỳ trước năm 1975, tình hình điện nước ở khu tập thể Kim Liên còn tương đối ổn định. Sau khi đất nước thống nhất, đặc biệt từ khi Trung Quốc phát động cuộc chiến tranh xâm lược nước ta vào năm 1979, tình trạng điện nước của khu tập thể bắt đầu phập phù, khan hiếm nước. Nhà nước đã phải xây cho mỗi khu nhà vài vòi nước dùng chung ở ngoài sân tầng một. Với tốc độ nước chảy nhỏ giọt, bọn trẻ con khu tập thể thường xuyên thức khuya cùng người lớn xếp hàng xô chậu, canh chừng tới phiên nhà mình đầy thì xách lên nhà.
Sau năm 1990, khi có nhiều máy bơm nước Liên Xô được cán bộ học sinh hay người lao động đi Liên Xô mua về, thì thay cho xách nước, máy bơm đưa nước lên nhà qua các hệ thống ống nhựa hay các ống cao su dài vài chục mét rồi chảy vào các thùng phuy chứa nước hoặc các bể tôn kẽm gia công gắn trên trần khu phụ hoặc ở hành lang. Sau này, khi các bể inox Sơn Hà được sản xuất phổ biến, nhiều gia đình lắp bể chứa nước lớn ở các diện tích cơi nới hoặc trên mái nhà.
Trần Hậu Yên Thế – Phạm Long
(Trích sách Khu tập thể – Tìm lại giấc mơ thiên đường)